Gençler iki takıma bölünüp iki-üç yetenekli “keday” seçerlerdi. Kedaylar sürekli tekrarlanan bir müzik eşliğinde yeni dörtlükler uydurur, sıradaki keday ise bu dörtlüğü devam ettirirdi.
Bütün halkların edebiyatında olduğu gibi Kırım Tatar halkının da başlangıçtan günümüze kadar süregelen bir sözlü edebiyat geleneği vardır. Bu geleneği savaşlar ve sürgünler sırasında saklayan, gelecek kuşaklara aktararak günümüze kadar gelmesini sağlayan kıymetli anlatıcılar vardır.
Eski zamanlarda söyledikleri türlere göre Kırım Tatarcasında destancı, masalcı, yırcı veya cırav, türkücü, aytuvcı olarak adlandırılan ozanlar için Kırım’ın Yalıboyu’nda “aşıq”, bozkırında “cırav” şeklinde genel isimler kullanılırdı. Ozanlar; seyyah (taavvuf) âşıklar, saray âşıkları, köy âşıkları şeklinde şiirlerini seslendirdiği mekâna göre de ayrılırdı. Daha sonra “keday” ismi altında birleşen ozanlar, halk arasında en kıymetli insanlardı. Kedaylar; halkın isteklerini, hayallerini ve duygularını yansıtmışlardır. Aynı zamanda onlar, şiirlerinde sosyal çarpıklıkları eleştiren sanatçılar olarak yer aldılar ve toplumdaki adaletsizlikleri yenmek suretiyle cemiyet hayatını düzenleme görevini üstlendiler.
Kedaylar, bir ay boyunca “köyden köye, toydan toya” gezerek belli bir ücret karşılığında, saz eşliğinde Kırım Tatar sözlü edebiyat eserlerini icra ederlerdi. Düğün ve farklı törenlere davet edilen kedaylar bir araya gelince çın ve mâni söylemede büyük sınavlardan geçiyorlardı. Böyle yarışmalarda en ustalar kazanırdı, yenilenlerin yerine yeni çıncı ve maniciler gelirdi. Kazananlar mükâfatlandırılır, şöhretleri ise bütün köylerde yayılırdı. Keday ne kadar meşhur olursa kazandığı para da o kadar çok olur. Usta kedayların yanı sıra her köyde acemi kedaylar da vardı.
Düğün, talaka, gençlerin kabiliyetlerini gösterdikleri arepenelerde[1] gençler arasında Kırım’ın bozkırında yaşayan Kırım Tatarlarının folklorunda hızlı ve orta tempoyla söylenen “çın”lar meşhurdu. Gençler iki takıma bölünüp iki-üç yetenekli “keday” seçerlerdi. Kedaylar sürekli tekrarlanan bir müzik eşliğinde yeni dörtlükler uydurur, sıradaki keday ise bu dörtlüğü devam ettirirdi.
1940 yılında Kırım Puşkin Dil ve Edebiyat Bilim ve Araştırma Enstitüsü, kahramanlık (koçaklama) metinlerinin farklı varyantlarını seslendiren keday yarışması düzenledi.
1941 yılında “Sovyet Edebiyatı” dergisinde Kerim Camanaklı tarafından hazırlanan yazıda, bu ilginç yarışmanın sonunda “Edige” ve “Çorabatır” destanlarının bütün veryantlarının ve her bir kedayın seslendirdiği folklorik metinlerinin neşriyatı yapılması düşünüldüğü kaydedilmektedir. Aynı yazıda bu kedayların fotoğrafları da mevcut.
Yazıdan, kedayların hazinesinin ne kadar zengin olduğunu da görüyoruz. Öyle ki yarışmaya katılamayan Anife Kelamova gönderdiği mektupta ezbere bildiği 45 masalın metnini göndermiştir.
Canğazı Şerfedin (1864, Eski Kırım, Cumaeli köyü), Ziyadin Cemay (1878, Ableş köyü), Arpiy-İsmail Salet (1875, Saledin), Yaşmırza (Oysul köyü) XIX. yüzyılın sonu XX. yüzyılın ilk yarısında Kırım’ın en ünlü kedayları arasında yer almaktadırlar.
Kedaylık geleneği Kırım’da 1944 sürgününe kadar devam etmiştir. Sürgününden sonra yetişen kuşaklar arasında eski geleneklerimizi saklayan insan sayısı ne yazık ki gittikçe azalıyor.
[1] Genellikle gençlerin toplandığı eğlence akşamlarına verilen ad.
Kaynakça
Şerfedinov E. Yanğıray Qaytarma, 1979, Taşkent.
Alimova E. Zhanrovo- Stilevaja Specifika Krymskotatarskoj Narodnoj Muzyki v Svete Problemy “Folklor i Sovremennost”, Problemy vzaiemodii mystetstva, pedahohiky ta teorii i praktyky osvity. - 2014. - S. 41. - s. 369-379.
Emirsuinova N. O chjom povedali skazki naroda, Golos Kryma, No: 12 (1002), 22.03.2013 г.
Zaatov İ. Istoki i Stanovlenie Tradicij Krymskotatarskogo Scenicheskogo i Teatralnogo Iskusstva Uchenye zapiski Krymskogo federal'nogo universiteta imeni V. I. Vernadskogo, Filosofija. Politologija. Kul'turologija. Cilt 1 (67). 2015. No: 3. s. 132–141.
Bekirov, C, Qırımtatar Halq Ağız Yaratıcılığı, 1988, Taşkent.
Feridehanum Useinova