Aydın Çakmak’ın çalışmasında kullandığı arşiv malzemesini ve ihtiva ettiği konuları göz önünde bulundurduğumuzda kitabın alanında bir başucu eseri olduğunu söyleyebiliriz.
Aydın Çakmak’ın Türk Dışişleri Teşkilatının Gelişimi: Hariciye Nezareti adlı kitabı Ötüken Neşriyat tarafından yayımlandı. Çakmak’ın üç ana bölümden oluşan bu kitabı Marmara Üniversitesi’nde hazırlamış olduğu doktora tezi çalışmasına dayanıyor.
1836-1922 seneleri arasında Hariciye Nezareti’ni inceleyen bu kitap, aynı zamanda birincil kaynaklara dayanarak Hariciye Nezareti’nin hem kurumsal yapısını hem de tarihî sürecini inceleyen ilk eser niteliğinde. “Giriş” bölümünde Osmanlı Devleti’nin 18. yüzyıldan itibaren değişen diplomasi geleneğini ve bu süreçte reisülküttaplık müessesinden Hariciye Nezareti’nin kuruluşuna giden süreç inceleniyor. Çakmak’ın işaret ettiği üzere dönemin siyasi şartları sonucunda Hariciye Nezareti değişen diplomatik münasebetlere binaen teşekkül ediyor: “Reisü’l-küttablık’tan Hariciye Nezareti’ne geçiş, bir süredir devam eden yenilik hareketlerinin getirdiği doğal bir sonuçtu. Dönüşümde; merkezileşme, müesseseleşme, farklılaşma ve uzmanlaşma etkenlerinin büyük rolü oldu. Merkez birimlerindeki düzenlemeler, sürekli diplomasi anlayışının kabulü, Tercüme Odası’nın kuruluşu gibi gelişmeler sürecin alt basamaklarını teşkil etti. Bununla birlikte Hariciye Nezareti’nin kuruluşu, önceden hazırlanmış bir plan, program veya politika çerçevesinde değil iç ve dış gelişmeler neticesinde ortaya çıkan ihtiyaçların etkisiyle vuku buldu.” (s. 40).
Kitabın “Merkez Teşkilatı” adlı birinci bölümü, merkez teşkilatının 1836-1922 seneleri arasındaki tarihsel gelişimini inceliyor. Bu tarihsel gelişim de dört ayrı bölüme ayrılmış: “Kuruluştan Paris Antlaşması’na Kadar Geçen Dönem”, “Paris Antlaşması’ndan I. Meşrutiyet’e Kadar Olan Dönem”, “II. Abdülhamid” ve “II. Meşrutiyet”. Yazar, teşkilatın tarihî hadiselere göre gelişen yapısıyla beraber bu süreçte teşkilat bünyesindeki personel yapılanmasının ve merkez teşkilatına bağlı olan birimlerin de şemasını sunuyor. Bununla birlikte merkez teşkilatının daimi komisyonları da bu bölümde ayrı bir alt başlıkta incelenmiş.
Hariciye Nezareti’nin yurt dışındaki teşkilat yapısının incelendiği ikinci bölümde sefaret ve şehbenderliklerin teşkilat yapısı ele alınmış. Yurt dışında görev yapan personel teşkilatı tek başlık altında incelenirken sefaretler ise “Büyük Elçilikler” ve “Küçük Elçilikler” olarak iki alt başlığa ayrılmış. Burada elçiliklerin kuruluş aşamalarıyla beraber siyasi süreçlerden nasıl etkilendikleri ve personel tayinleri konu edinmiş.
“İdari, Kültürel ve Sosyo-Ekonomik Konular” başlıklı üçüncü bölüm siyasi teşkilat yapısı dışındaki hususları ihtiva ediyor. Bunlar arasında idari olarak personellerin mesai günleri ve çalışma saatleri, resmî kıyafet, diplomatik işleyiş, çalışma alanları ve yabancı temsilciliklerle olan münasebetler gibi konular yer alıyor. Nitekim Hariciye Nezareti’nin kültürel konuları da bu başlık altında incelenmiş. “Hariciye Personelinin Şahsi Yayınları” alt başlığında nezaret personellerinin entelektüel yanı ortaya koyulurken “Hariciye Nezareti Yayınları” kısmında ise teşkilatın salnâme ve layihaları inceleniyor.
Arşiv belgelerine dayanan Aydın Çakmak’ın bu çalışması Hariciye Nezareti’nin kurumsal yapısını ortaya koyarak tarihî süreçte nasıl bir değişim ve gelişim geçirdiğini inceliyor. Kullandığı arşiv malzemesi göz önünde bulundurulduğunda kitabın alanında bir başucu eseri olduğunu söyleyebiliriz.