Herbette’nin 1902 senesinde neşredilen bu çalışmasının, Moralı Esseyit Ali Efendi’nin Fransız kaynaklarında izini sürmek için bir rehber niteliğinde olduğunu söyleyebiliriz.
Fransız diplomat Maurice Herbette’nin (1871-1929) Fransa’da İlk Daimî Türk Elçisi Moralı Esseyit Ali Efendi 1797-1802 adlı eseri Erol Üyepazarcı’nın çevirisiyle Ötüken Neşriyat tarafından yayımlandı. Eserin ilk Türkçe çevirisinin basımı 1997 senesinde yapılmıştı ve bundan 22 sene sonra yeniden neşredilmiş oldu.
12 bölümden oluşan kitabın sonunda çeşitli belgeler ve gravürler yer alıyor. Bu belgeler arasında Esseyit Ali Efendi’ye ithaf edilmiş şarkı kupleleri, Bâb-ı Âli’nin savaş ilanı ve Esseyit Ali Efendi tarafından sunulan barış anlaşması taslağının maddeleri gibi önemli kaynaklar da bulunuyor. Esseyit Ali Efendi’nin heyetiyle birlikte Lüksemburg Sarayı’na gidişini resmedildiği gravür de kitabın sonunda yer alan görseller arasında en dikkat çekici olanı.
Kitapta Erol Üyepazarcı’nın, Herbette’nin kitabının da bir değerlendirmesinin yer aldığı Moralı Esseyit Ali Efendi hakkında bir önsözü yer alıyor. Bir çevirmen önsözü için uzun sayılabilecek hatta kimi yerde akademik bir inceleme niteliği taşıyan bu önsözün, okuru kitaba hazırladığını söylemek mümkün. Üyepazarcı’nın Osmanlı Devleti’nin elçilik sistemi hakkında ön bilgi vermesi de dikkat çekici bir husus. Maurice Herbette’nin büyükelçi olarak Moralı Esseyit Ali Efendi ile meslektaş olması, bu konuya ilgi duymasının başat sebebi olmasıyla beraber eserinin titiz bir çalışmanın ürünü olduğunu söyleyebiliriz. Özellikle Fransız arşivlerinden mümkün olduğunca istifade eden Herbette, Moralı Esseyit Ali Efendi’nin yolculuğunun detaylarına inebilmek için mahallî arşivleri de incelemiştir. Bu Fransız belgeleri ışığında, çalışmanın ne derece önemli olduğu görülebilir. Buna karşın kitabın eksik kaldığı nokta Osmanlı kaynaklarının kullanılmamış olmasıdır. Maurice Herbette’nin Türkçe bilmemesi onun Moralı Esseyit Ali Efendi hakkındaki Osmanlı tevârih ve vesikalarından istifade edememesine sebep olmuştur. Osmanlı kaynaklarının kullanılamamış olması Herbette’nin de Moralı Esseyit Ali Efendi’ye sadece Fransız kaynaklarından bakmasına neden olmuştur. Bu durum da Fransa’daki ilk daimî Türk elçisine bakışını sınırlamış ve Fransız belgelerinin izin verdiği ölçüde onu araştırmasına ve incelemesine sebep olmuştur.
Herbette’nin yapmış olduğu kimi tespitleri okurken de bunu göz önünde bulundurmak gerekiyor. Çünkü 1902 senesinde ilk kez neşredilen bu çalışma, aradan geçen zamana ve Fransız arşiv kaynaklarına dair bilgilerin orijinalliğini korumasına karşın günümüzde Moralı Esseyit Ali Efendi hakkında yapılan araştırmalar bu eserde karanlıkta kalan yerleri aydınlatmaktadır. Bu durumda da Herbette’nin kitabını Fransız kaynaklarında bir araştırma için rehber olarak görülebilir.
Mehmet Menderes